Lasy tropikalne

Obszar lasów tropikalnych, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, stanowi z pewnością najbogatsze środowisko na kuli ziemskiej. Występuje ono w strefie międzyzwrotnikowej, gdzie w ciągu całego roku panują wysokie temperatury, a obfite opady powodują duże nasycenie powietrza parą wodną. W tych warunkach, gdzie brak jest pór roku, rośliny mają niezwykle dogodne warunki rozwoju. Występuje tu ogromne bogactwo gatunków roślin, a las ma układ wielopiętrowy. Niektóre drzewa osiągają wysokość do 60 m, a czasem i więcej. Poniżej tej warstwy olbrzymów rośnie bujny podrost drzew mniejszych osiągających jednak wysokości do 30 m. Jeszcze niżej znajduje się piętro drzew najniższych, rosnących w cieniu warstw wyższych. Ta struktura lasu tropikalnego jest wynikiem walki o dostęp do światła, którego wewnątrz lasu jest bardzo niewiele. Walka o światło sprawia, że szereg roślin normalnie tworzących warstwę runa, w lasach tropikalnych rośnie na pniach i gałęziach wielkich drzew, wraz z nimi dosięgając życiodajnego światła. Całe grupy roślin przystosowały się do tego trybu życia. Na przykład pnącza, czyli liany, zapuszczają wprawdzie korzenie w grunt, ale owijają się wokół pni drzew, wspinają się po nich w górę i kwitną wysoko na poziomie górnych warstw sklepienia lasu. Inne rośliny, takie jak storczyki i ananasowate, aby dotrzeć do światła zakorzeniają się na gałęziach drzew, wysoko w ich koronie i czerpią z nich wodę oraz sole mineralne. Takie rośliny nazywamy epifitami.

Lasy tropikalne występują po obu stronach równika, ciągnąc się pasem o bardzo nierównej szerokości. Tworzą one trzy główne obszary. Pierwszy obejmuje tereny środkowej Afryki, głównie Konga i Kamerunu. Drugi, południowoazjatycki, rozciąga się od wschodnich Indii, przez wyspy Indonezji do Nowej Gwinei i północnej Australii. Trzeci obszar zajmuje dorzecza Amazonki, Orinoko i Gujany na wschód od Andów i rozszerza się w rejonie Ameryki Środkowej. Lasy tropikalne jako całość są wiecznie zielone, lecz w ich składzie występują pewne gatunki zrzucające liście okresowo i na krótko. Na obszarach monsunowych, z wyraźnie zaznaczającą się porą suchą, wielkie drzewa tracą liście w okresach suszy.

Mimo ogólnej jednolitości florystycznej, poszczególne obszary lasów tropikalnych różnią się w pewnym stopniu od siebie. Dżungla afrykańska jest zasadniczo ciągłym zespołem, rozciągającym się od Zatoki Gwinejskiej do wielkich jezior afrykańskich i od stepów Sudanu po stepy Angolii. Identyczne pod względem florystycznym są izolowane pasma leśne wzdłuż dolnego Nigru i izolowane wyspy lasu tropikalnego na wschodnim wybrzeżu nad Oceanem Indyjskim. Niewielki obszar wilgotnego lasu tropikalnego występuje też we wschodniej części Madagaskaru, jednak pod względem faunistycznym bardzo różni się on od dżungli afrykańskiej. Wilgotny las południowoamerykański jest niemal tak samo jednorodny jak afrykański, ale różni się od .niego wskutek kontaktu z wysokim i ciągłym pasmem Andów i skrajem Wyżyny Boliwijskiej. Strefa subtropikalna rozciąga się tutaj na wielkiej powierzchni. w przeciwieństwie do izolowanych, niewielkich obszarów podzwrotnikowych Afryki, występujących w odległych od siebie górach afrykańskich.

Rozległy obszar azjatycko-australijski jest najmniej jednorodny. Zwłaszcza w Indonezji różnice faunistyczne między poszczególnymi wyspami i archipelagami są większe niż różnice florystyczne. W obszarze tym rozległe strefy lasów subtropikalnych występują na stokach wschodnich Himalajów, w górach południowych Chin i na Nowej Gwinei.

Lasy tropikalne w dzień wydają się niezamieszkałe. Dopiero o zmierzchu większość zwierząt opuszcza swe kryjówki i wówczas dżungla rozbrzmiewa najrozmaitszymi głosami. Wrzaski, krzyki, wycia, piski i inne odgłosy wypełniają las. Wysoko w koronach drzew żyje większość gatunków ssaków lasów tropikalnych. Liczne spośród nich wykazują szczególne przystosowanie do życia w tym środowisku. Chwytne ogony, przylgi na końcach palców, specjalne aparaty lotne ułatwiają im poruszanie się wśród gałęzi. Obfitość dostępnego wszędzie pokarmu sprawia, że niektóre zwierzęta żyją niemal w miejscu, zwisając na gałęziach i żywiąc się tym, co mają w zasięgu swego pyska. Ten tryb życia jest bardzo charakterystyczny dla leniwców.

W warunkach gęstwiny lasu tropikalnego nie wszystkie zmysły mogą oddawać równorzędne usługi. W koronach drzew, gdzie ulistnione gałęzie stykają się ściśle ze sobą, i u podnóża drzew, gdzie panuje stale mrok, zwierzęta opierają się głównie na słuchu. Wszelkiego rodzaju odgłosy, o których wspominaliśmy powyżej, to przede wszystkim sygnały porozumiewawcze. Hałaśliwe zachowanie jest zresztą charakterystyczne tylko dla zwierząt żyjących w grupach. Osobniki żyjące pojedynczo — milczą. Dla większości z nich jedyną szansą przeżycia jest wcześniejsze usłyszenie napastnika i ucieczka przed nim.

Gatunki żyjące na dnie dżungli stanowią mniejszą grupę ssaków zamieszkujących lasy tropikalne. Do tych naziemnych form należą przede wszystkim niektóre kopytne, drapieżniki i pewne gatunki małp, na przykład goryl. Charakterystyczną cechą kopytnych są ich stosunkowo niewielkie rozmiary i znacznie zredukowane poroże, które tylko w tej formie nie zawadza przy przeciskaniu się przez gęstwiny. Nie spotykamy też wśród nich gatunków żyjących w stadach. Jedynie w okresie godowym łączą się one w pary, a także w okresie wychowu młodych spotyka się matkę z potomkiem. Większość zwierząt kopytnych lasu tropikalnego cechuje rudobrązowe ubarwienie z jasnymi plamami. Ma ono oczywiście znaczenie ochronne, gdyż na tle martwych szczątków roślin, rozświetlonych jasnymi plamami światła, które dochodzi tu przesiane przez liście, zwierzęta tak ubarwione stają się prawie niewidoczne dla ewentualnych napastników.

Przez długi czas niezwykłe bogactwo fauny lasów tropikalnych uchodziło uwadze podróżników. W dawnych opisach często można znaleźć wzmianki o wielkich martwych obszarach lasu. Wynikało to oczywiście z tego, że w dzień rzeczywiście trudno jest dojrzeć jego mieszkańców, starannie ukrytych w największych gęstwinach.