Stepy

Obszary zajęte przez formacje trawiaste w umiarkowanym klimacie kontynentalnym zwane są: stepami w Eurazji, preriami w Ameryce Północnej i pampasami w Ameryce Południowej. Występuje tu zmiana pór roku, przy czym lato jest gorące i stosunkowo suche, a zima mroźna i śnieżna. Suma opadów rocznych waha się w granicach 300-500 mm. W tej formacji występują najżyźniejsze gleby, toteż obszary stepowe są jednocześnie terenami o najwyższym stopniu zagospodarowania rolniczego.

Tam, gdzie te formacje stykają się z lasami liściastymi lub tajgą, istnieje ostra i wyraźna granica. Obszary stepowe Ameryki Północnej (prerie) stanowią ogromny jednolity obszar trawiasty, wyraźnie odgraniczony od lasów. Takie duże obszary stepowe mogą występować w centrum kontynentów o klimacie umiarkowanym, gdzie zbyt mała ilość opadów nie pozwala na powstanie lasów. Przejście między lasem liściastym a stepem ma zawsze charakter wysp leśnych, wchodzących w wilgotniejszych miejscach w obszar stepów lub na odwrót — w terenie leśnym obszary narażone na większe nasłonecznienie albo wysuszenie mają charakter stepowy.

Granice między stepami a pustyniami są mniej wyraźne i między tymi środowiskami leżą najczęściej strefy przejściowe. Formacje stepowe zajmują łącznie olbrzymi obszar, przy czym występują duże różnice florystyczne i faunistyczne pomiędzy stepami różnych kontynentów. Natomiast pod względem ekologicznym obszary trawiaste stref tropikalnych i umiarkowanych wykazują zdumiewające podobieństwo.

Obszary trawiaste ciągną się niemal nieprzerwanie od Afryki Południowej i Senegalu przez Azję Mniejszą i południowo-zachodnią Azję do Mongolii, i przez Azję Środkową do Europy, gdzie zajmują południowo-wschodnią część byłego Związku Radzieckiego. Na kontynencie Ameryki Północnej stepy rozciągają się od Meksyku po Kanadę na wschód od Gór Skalistych. Na podstawie podobieństw faunistycznych można sądzić, że obszary trawiaste Starego Świata były niegdyś połączone ze stepami Ameryki Północnej. Obszary trawiaste Ameryki Południowej, zwane w Wenezueli lianos, w Brazylii campos, a w Argentynie i Urugwaju pampas, nie łączą się ze stepami półkuli północnej.

Roślinność stepów złożona jest głównie z traw i najrozmaitszych roślin zielnych, w tym licznych roślin cebulkowych, głęboko zakorzeniających w ziemi. Roślinność ta żyje sezonowo, z dwukrotną przerwą w wegetacji: latem, gdy jest za gorąco i za sucho oraz zimą — gdy jest za mroźno i ziemię pokrywa śnieg. W okresach nie sprzyjających rozwojowi roślin wydaje się, że na stepie żyją tylko zwierzęta. Przemykają one wówczas po gołej ziemi, często w dużych stadach, i są łatwe do zauważenia. Spośród występujących tutaj ssaków większość stanowią gatunki roślinożerne. Jest to zrozumiałe, gdy sobie uświadomimy obfitość pokarmu roślinnego, na jaką natrafiają zwierzęta w bujnie pokrytym drobnymi roślinami stepie. Z drugiej strony step nie zapewnia żadnej osłony i dlatego większość żyjących tutaj zwierząt stanowią gatunki drobne, chroniące się pod ziemią. Najliczniej reprezentowane są gryzonie żyjące w podziemnych norach — chomiki, susły, bobaki, norniki. W okresie wegetacji roślin żerują one na powierzchni ziemi i w norach swoich gromadzą zapasy pożywienia na czas suszy lub zimy. Spośród dużych ssaków występują tutaj nieliczne gatunki, na przykład bizon na preriach północnoamerykańskich i antylopy na stepach afrykańskich i azjatyckich. Pod tym względem step ustępuje innym środowiskom. Typowych drapieżników stepowych jest także niewiele. Przeważnie są to zwierzęta wszędobylskie, które wchodzą na obszary trawiaste w poszukiwaniu łatwo tu dostępnego pokarmu w postaci gryzoni i gnieżdżących się na ziemi ptaków. Ten rodzaj pokarmu ściąga tu przede wszystkim mniejsze gatunki. Wielkie drapieżniki na ogół nie żyją na stepach, gdyż polowanie na duże ssaki roślinożerne, które stanowią główny pokarm dużych ssaków drapieżnych, byłoby w otwartym terenie bardzo kłopotliwe.

Ogromna przestrzeń środowiska i ogromne zasoby pożywienia umożliwiają ssakom, zwłaszcza drobnym i z natury już bardzo płodnym, jak na przykład gryzonie, rozradzanie się w olbrzymich ilościach, co z kolei doprowadza, na skutek ich działalności, do przekształcenia krajobrazu stepu. W niektórych okolicach stepy zamieszkałe przez pewne rodzaje gryzoni są tak zryte, że powierzchnia ziemi staje się mozaiką dziur i kopców, po której duże zwierzęta i człowiek nie mogą się niemal poruszać.

Na skutek działalności gospodarczej człowieka, a zwłaszcza karczowania lasów, krajobraz stepowy powstał również w miejscach, które z punktu widzenia klimatycznego powinny należeć do strefy lasów liściastych. Każde pole uprawne to właściwie step, tyle że zawdzięczający swe powstanie cywilizacji. Nic dziwnego, że wiele zwierząt stepowych opanowało środowiska zagospodarowane rolniczo i występuje tam, gdzie dawniej ich zasięg nie docierał.